نقد حديث « اقتدا به شيخين »

[نسيم]

 11 ـ كلام ابن حجر عسقلانى 

يكى ديگر از بزرگانى كه حديث اقتدا را باطل نموده، حافظ ابن حجر عسقلانى (درگذشته سال 852 هـ) است. وى به پيروى از حافظ ذهبى در موارد متعدّدى اين حديث را باطل ساخته است.

عسقلانى در شرح حال احمد بن صليح اين گونه مى گويد:

احمد بن صليح، از ذوالنون مصرى، از مالك، از نافع، از ابن عمر اين حديث را نقل كرده كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: «به آن دو كه بعد از من هستند; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد». اين حديث درست نبود و نزد احمد نيز مورد اعتماد نيست(1).

عسقلانى در شرح حال غلام خليل، بعد از كلام ذهبى و به نقل از حاكم مى گويد:

از شيخ ابوبكر بن اسحاق شنيدم كه مى گفت: احمد بن محمّد بن غالب از راويانى است كه ترديدى در دروغگويى او ندارم.

ابو احمد حاكم در مورد او مى گويد: احاديث بى شمارى نقل كرده است; ولى ضعف او در نقل حديث آشكار است.


ابو داوود درباره او مى گويد: احاديث وى بر من عرضه شد. چهارصد حديث را به دقّت بررسى كردم كه اسناد و متون آن ها همه دروغ بودند.

حاكم نيز مى گويد:
بنابر آن چه قاضى احمد بن كامل نقل كرده، وى با وجود زهد و ورعى كه داشت از گروهى از راويان مورد اعتماد، احاديث ساختگى و جعلى نقل كرده است. به خدا پناه مى بريم از ورع و پارسايى كه صاحبش را در اين جايگاه قرار دهد(2).

عسقلانى در شرح حال محمّد عمرى اين مطلب را به سخن ذهبى افزود:
عُقَيلى پس از نقل حديث اقتدا مى گويد: اين حديثِ منكرى است و اصلى ندارد.
دارقُطْنى نيز اين حديث را از احمد خليلى بصرى با سندش نقل كرده، و پس از بيان سلسله سند مى گويد: اين حديث مسلّم نيست و اين عمرى از نظر نقل حديث ضعيف است(3).

_______________________________________________
پی نوشت:
(1) لسان الميزان: 1 / 294.
(2) لسان الميزان: 1 / 379.
(3) لسان الميزان: 5 / 240.

[نسيم]

 نگاهى به شرح حال ابن حجر عسقلانى 

ابن حجر عسقلانى در نزد اهل سنّت، حافظ على الاطلاق و شيخ الاسلام در تمام دنياست;

او در علوم تاريخ، حديث و رجال صاحب نظر و مرجع عالمان است و در تمام علوم بر كتاب هاى او تكيه مى شود.

حافظ جلال الدين سيوطى، ابن حجر عسقلانى را اين گونه توصيف مى كند: او امام و حافظ بود و در عصر خود مقام قاضى القضاتى داشت. تشنگان علم و حديث از سراسر دنيا براى اخذ حديث به نزد او بار سفر مى بستند و رياست حديث شناسى به او رسيد.

در عصر او حافظى جز او نبود. كتاب هاى بسيارى را همچون: شرح بُخارى، تعليق التعليق، تهذيب التهذيب، تقريب التهذيب، لسان الميزان، الاصابة فى الصحابه، نكت ابن الصلاح، رجال الاربعة والنخبه و شرح آن و الالقاب و... به رشته تحرير درآورد(1).

آرى، هر كتابى كه به شرح حال عسقلانى پرداخته، وى را اين گونه توصيف كرده است. بنا بر اين نظر او در بين اهل سنّت بسيار مهم و قابل قبول است. شرح بيشتر احوال او را در كتاب هاى معتبر اهل سنّت مى توان يافت(2).

_______________________________________________________
پی نوشت:
(1) حسن المحاضره: 1 / 310.
(2) ر.ك البدر الطّالع: 1 / 87، الضوء اللاّمع: 2 / 36، شذرات الذّهب: 8 / 270، ذيل رفع الإصر: 89 و ذيل تذكرة الحفّاظ: 380.

[نسيم]

 12 ـ كلام شيخ الاسلام هروى 

شيخ احمد بن يحيى هروى شافعى (درگذشته سال 906 هـ) نيز حديث اقتدا را نقد و بررسى كرده است. وى در سخنى اين گونه مى گويد:
از جمله احاديث جعلى احمد جرجانى احاديث ذيل اند:

ـ هر كه بگويد قرآن مخلوق است كافر است.

ـ ايمان اضافه و كم مى شود.

ـ شنيدن مانند ديدن نيست.
ـ بادمجان شفاى هر دردى است.
ـ برگرداندن يك دانق(1) از حرام نزد خدا برتر از هفتاد حج مبرور است. اين حديث جعلى است.
ـ به آن دو نفر كه بعد از من هستند; ابوبكر و عمر اقتدا كنيد. اين حديث باطلى است.
ـ خدا روز قيامت براى مخلوقات به طور عام تجلّى مى كند; ولى براى ابوبكر به طور خاص. اين حديث نيز باطل است(2).

[نسيم]

 نگاهى به شرح حال شيخ الاسلام هروى 

شيخ الاسلام هروى از فقيهان شافعى و شيخ الاسلام شهر هرات بود. او نوه سعد تفتازانى است.

زركلى او را اين گونه توصيف مى نمايد:

احمد بن يحيى بن محمّد بن سعدالدين مسعود بن عمر تفتازانى هروى، شيخ الاسلام و از فقهاى شافعى است. كنيه او

سيف الدين، و به «حفيد سعد» تفتازانى معروف است. مدّت سى سال قاضى شهر هرات بود. هنگامى كه شاه اسماعيل

بن حيدر صفوى وارد هرات شد، وى از كسانى بود كه در دار الاماره به استقبال شاه نشسته بود; ولى بدگويان او را نزد شاه

به تعصّب متّهم كردند و شاه دستور قتل او را همراه با جمعى از علماى هرات صادر كرد. در حالى كه گناهى نداشت. وى

به «شهيد» ملقّب شد. او كتاب هاى بسيارى دارد از جمله مجموعه آثارى كه به الدرّ النضيد في مجموعة الحفيد معروف

است. اين مجموعه در علوم شرعى نگاشته شده است...(1).
_______________________________________
پی نوشت:
(1) الاعلام: 1 / 270.

[نسيم]

13 ـ كلام عبدالرؤوف مَناوى

علاّمه عبدالرؤوف بن تاج العارفين مَناوى مصرى (درگذشته سال 1029) نيز به نقد و بررسى حديث اقتدا پرداخته و سند حديث اقتدا به روايت حذيفه را مورد طعن قرار داده است. او با استناد به سخن ذهبى همين حديث را به روايت ابن مسعود تضعيف كرده است.

مَناوى پس از نقل حديث اقتدا و توضيح آن اين گونه مى گويد:

اين كه پيامبر صلى اللّه عليه وآله به اطاعت آن دو (ابوبكر و عمر) امر فرموده، دربردارنده ستايش آن هاست، زيرا آن ها

شايسته اطاعت هستند تا در اوامر و نواهى از آنان اطاعت شود. اين ستايش اعلام كننده حسن سيرت و پاكى درون آن

هاست، و اشاره دارد كه اين دو بعد از او خليفه هستند!! از طرفى علّت ترغيب به اقتدا از اصحاب و مسلمانان صدر اسلام،

همان اخلاق پسنديده و سرشت مستعد و نيكى هاى ارزشمندى است كه با آن آفريده شده اند.

گويا آنان پيش از اسلام همانند زمينى پاك بوده اند; ولى آن زمين بى آن كه كشت شود، رها شده و در آن گياه خولان و

درختان خاردار بزرگى روييده است; آن گاه با ظهور دولت هدايت، اين حالت برطرف شد و گياهان خوبى رويانيد. بدين جهت آنها

برترين افراد بعد از پيامبر شدند و هر كس به خوبى از آن ها تبعيّت كند تا روز قيامت بهترين مردم بعد از آن ها خواهد بود.

ممكن است كسى بگويد: با توجّه به اين كه پيامبر امر فرموده از آن دو پيروى شود، پس چگونه على رضى اللّه عنه از بيعت سرپيچى كرد؟

در پاسخ مى گويم: عدم بيعت او به خاطر عذرى بود، و پس از مدّتى بيعت كرد!! فرمانبردارى او از اوامر و نواهى آن ها،

شركت در نمازهاى جمعه و عيد و تمجيد و ستايش از آن ها ـ چه در حيات و چه در مماتشان ـ در تاريخ ثبت شده است!!

ممكن است كسى بگويد: اين حديث با نظريّه صاحبان اصول و كتاب هاى معتبر معارض است; چرا كه آن ها معتقدند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله بر خلافت هيچ فردى تصريح نكرد.

در پاسخ مى گويم: منظور آن ها اين است كه پيامبر به طور صريح و علنى به اين امر تصريح نفرمود; از اين رو، اين حديث

همان گونه كه احتمال خلافت را در بر دارد، احتمال اقتدا به آن ها را ـ در رأى، مشورت، نماز و موارد ديگر ـ نيز در بر دارد.

احمد بن حنبل اين حديث را در مسند خود در بخش «المناقب» و تِرمذى نيز در همان بخش آورده اند و ابن ماجه نيز آن را از طريق عبدالملك بن عمير از ربعى (از حذيفة) بن يمان حسن دانسته است.

ابن حجر در اين مورد مى گويد: بين علما و رجال شناسان در سند اين حديث به خاطر وجود عبدالملك اختلاف شده است.

ابوحاتِم آن را داراى اشكال دانسته است. بزّار همچون ابن حزم اظهار نظر كرده كه اين سند صحيح نيست; زيرا عبدالملك چيزى از ربعى نشنيده و ربعى نيز از حذيفه نشنيده است.

در عين حال براى حديث شاهدى وجود دارد و مصنّف خوب عمل كرده است، آن جا كه در پى آن شاهدى را ذكر كرده و گفته است:
«بعد از من به دو نفر از اصحابم; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد و از روش عمّار پسر ياسر پيروى نماييد»

يعنى طبق سيره و روش او عمل كنيد و از ارشادات او استفاده نماييد; زيرا عمّار هيچ گاه با دو امر مواجه نشد مگر اين كه

بهترين آن ها را برگزيد. همچنان اين سخن در حديث «به دستور و سفارش عبداللّه بن مسعود تمسّك كنيد» خواهد آمد.

توربَشْتى در اين زمينه مى گويد: نزديك ترين چيزى كه مى توان از دستور و سفارش ابن مسعود فهميد همان امر خلافت

است; چرا كه او نخستين كسى بود كه به درستى آن گواهى داد و به صحّت آن اشاره كرد و گفت: آيا ما از ميان خودمان

كسى را براى دنياى مان نپسنديم كه او براى دين ما پسنديد؟ همان طور كه مناسبت بين آغاز و انجام حديث نيز به آن اشاره

دارد.

اين حديث را تِرمذى نقل كرده و آن را از طريق ابن مسعود حسن دانسته است. رويانى از حذيفه نقل كرده است كه حذيفه

مى گويد: ما در حضور رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بوديم، ناگاه حضرتش فرمود: «نمى دانم چه قدر در ميان شما هستم»

و آن گاه اين سخن را بيان فرمود.

اين حديث را ابن عدى در كامل از انس نقل كرده است.

حاكم نيز حديث اقتدا را با همان عبارت مذكور از ابن مسعود نقل كرده است. ذهبى در مورد سند آن مى گويد: سند آن حديث بى ارزش و واهى است(1).

__________________________________________
پی نوشت:
(1) فيض القدير، شرح جامع الصغير: 2 / 72 ـ 73.

[نسيم]

 نگاهى به شرح حال عبدالرؤوف مَناوى 

عبدالرؤوف مَناوى، محققى كبير است و كتاب فيض القدير او از كتاب هاى سودمند و ارزشمند است.

علاّمه محبّى شرح حال مَناوى را نگاشته و او را مورد ستايش قرار داده است و از او به عنوان پيشواى بزرگ و حجّت توصيف كرده و اين گونه مى گويد:

عبدالرؤوف بن تاج العارفين بن على بن زين العابدين، ملقّب به زين الدّين، حدادى مَناوى قاهرى شافعى... پيشواى بزرگ، حجّت، مورد وثوق، اسوه، صاحب كتاب هايى كه در بين مردم رايج است و بى شك برترين فرد زمان خويش بود.

وى امامى فاضل، زاهد، عابد، مطيع و فروتن در پيشگاه خدا بود. اهل خير بود و با كارهاى نيك به خدا تقرّب مى جست. او بر ذكر و تسبيح مداومت داشت. صابر و صادق بود و در شبانه روز به يك وعده غذا اكتفا مى كرد.

و بالاخره مى گويد: على رغم اختلاف انواع علوم، وى علوم و معارفى را جمع آورى كرده بود كه در احدى از معاصرينش جمع نشده بود(1).
_______________________________________
پی نوشت:
(1) خلاصة الاثر في اعيان القرن الحادى عشر: 2 / 412 ـ 416.

[نسيم]

[align=center]14 ـ كلام ابن درويش  

«ابن درويش حوت» (درگذشته سال 1097 هـ) نيز درباره حديث اقتدا اظهار نظر كرده است. وى مى گويد:

احمد بن حنبل حديثِ «پس از من به دو نفر; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد» را نقل كرده است. البتّه تِرمذى نيز آن را نقل

كرده و حسن دانسته است; ولى ابوحاتِم آن را داراى اشكال مى داند، و بزّار نيز همچون ابن حزم در مورد آن مى گويد:

[align=center]حديث صحيحى نيست. 

تِرمذى در روايت ديگرى آن حديث را نقل كرده و آن را حسن مى داند. در آن نقل آمده است: «و از روش عمّار پيروى نماييد و به دستور و سفارش ابن مسعود تمسّك كنيد».

هيثمى در مورد اين حديث مى گويد: سند آن بى ارزش و واهى است(1).

[نسيم]

بخش سوم

نگرشى به متن و دلالت حديث اقتدا

 تأمّلى در متن و دلالت حديث اقتدا 

پيش تر اشاره كرديم كه علماى اهل سنّت به حديث اقتدا در بخش هاى خلافت، امامت، فقه، اصول و مسائل مهم استدلال مى كنند. به عنوان نمونه مى توان مواردى را نيز نام برد:

قاضى بيضاوى در كتاب مشهور طوالع الانوار فى علم الكلام، ابن حجر مكّى در الصواعق المحرقه، ابن تيميّه در منهاج السنّة، ولى اللّه دهلوى، نويسنده كتاب حجّة اللّه البالغه در كتاب قرّة العينين فى تفضيل الشيخين
به اين حديث استدلال كرده اند و بسيار جالب است كه دهلوى همين حديث را به بُخارى و مسلم نسبت مى دهد و آن را از دو طريق نقل مى كند كه عبارت او ـ آن سان كه در كتاب عبقات الأنوار از او نقل شده ـ چنين است:

حذيفه مى گويد: پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود: «بعد از من به آن دو; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد». اين حديث مورد اتّفاق است.

اين حديث را نيز تِرمذى از ابن مسعود اين گونه روايت كرده است: ابن مسعود مى گويد: رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود:

«بعد از من به آن دو; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد، از روش عمّار پيروى نماييد و به سفارش و دستور ابن مسعود تمسّك كنيد»(1).

دهلوى با تعبير «مورد اتّفاق» اين حديث را به بُخارى و مسلم نسبت داده است، و مخفى نيست كه اين نسبت دروغ است. مگر آن كه تعبير «مورد اتّفاق» اصطلاح خاصّ دهلوى باشد; يعنى منظور او اين باشد آن دو بر عدم نقل آن اتّفاق نظر دارند!!

شيخ على قارى نيز به آن روايت استدلال كرده است و در همان اشتباهى افتاده كه دهلوى افتاده است. وى در شرح الفقه الاكبر آورده است:

مذهب عثمان و عبدالرحمان بن عوف چنين است: مجتهد زمانى كه فرد ديگرى در امور دين اعلم از او باشد، مى تواند از او

تقليد كند. او مى تواند اجتهاد خود را رها نمايد و از اجتهاد ديگرى تبعيّت كند. اين همان مطلبى است كه از ابوحنيفه روايت

شده است. بخصوص كه در كتاب هاى صحيح بُخارى و صحيح مسلم آمده است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله

فرموده: «بعد از من به آن دو; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد». عثمان و عبدالرحمان نيز عموم و ظاهرِ حديث را گرفته اند.

شايد منظور شيخ على قارى كتابى غير از كتاب هاى صحيح بُخارى و صحيح مسلم باشد!! وگرنه ـ آن سان كه پيش از اين

بررسى كرديم ـ حاكم نيشابورى تصريح كرده كه بُخارى و مسلم اين حديث را نقل نكرده اند!!


آرى، وضعيّت حديث اقتدا اين گونه است. در كتاب هاى اصول مورد اعتماد ذكر شده و به آن استدلال مى گردد و... .

در كتاب المختصر آمده است:

مسئله: بر خلاف عقيده شيعه، اجماع فقط با اهل بيت منعقد نمى شود و همچنين طبق نظر بيشتر علما، اجماع با ائمّه

چهارگانه نيز ـ بر خلاف نظر احمد ـ و با ابوبكر و عمر منعقد نمى شود. كسانى كه به انعقاد اجماع نظر مى دهند، مى گويند

كه روايت شده است: «بر شما باد كه بعد از من به سنّت من و سنّت خلفاى راشدين عمل كنيد». و در روايت ديگر آمده

است: «بعد از من به آن دو اقتدا كنيد».


در پاسخ اين استدلال مى گوييم: اين روايات دلالت بر لزوم پيروى از مقلّد است، و با روايات ديگرى

تعارض دارند. رواياتى همچون: «اصحاب من مانند ستارگان هستند; به هر كدام اقتدا كنيد هدايت مى شويد»، و

روايت «نيمى از دينتان را از اين عايشه بگيريد»!!


شارح المختصر عضدى در ذيل اين سخن مى گويد:

بر خلاف عقيده شيعه، اجماع فقط با اهل بيت در صورت مخالفت ديگران با آنان يا در صورت عدم موافقت و مخالفت، منعقد

نمى شود. همچنين با ائمه چهارگانه نيز طبق نظر بيشتر علما ـ بر خلاف احمد ـ و با ابوبكر و عمر ـ بر خلاف نظر برخى علماء

ـ منعقد نمى شود.


دليل ما (شارح المختصر) بر اين نظر چنين است: ادلّه بيان شده آن ها را در بر نمى گيرد، چرا كه ادلّه تكرار شده; ولى اجماع تكرار نشده است.

علماى شيعه در اين مورد بنا را بر اصلشان در عصمت مى گذارند. اين بحث در علم كلام بيان شده است و به آن پرداخته نمى شود.

دليل علماى ديگر اين است كه مى گويند: پيامبر صلى اللّه عليه وآله فرمود:

 «بر شما باد كه به سنّت من و سنّت خلفاى راشدين بعد از من عمل كنيد». 

همچنين فرمود:
 «بعد از من به آن دو; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد». 

 پاسخ اين دليل اين گونه است: 

اين دو حديث بر شايستگى تقليد مقلّدان از ائمّه چهارگانه يا ابوبكر و عمر دلالت دارد، نه بر حجّيت قول آن ها براى مجتهد

 
افزون بر اين كه: 

اين دو حديث معارض با ديگر سخن پيامبر صلى اللّه عليه وآله است كه فرمود: «اصحاب من مانند ستارگانند...»(2).


در اين زمينه در كتاب الإبهاج چنين آمده است:

بعضى معتقدند كه اجماع شيخين به تنهايى حجّت است، به جهت اين كه پيامبر عليه السلام فرموده است: «بعد از من به آن دو; ابوبكر و عمر اقتدا كنيد».

اين حديث را احمد بن حنبل، ابن ماجه و تِرمذى روايت كرده اند. تِرمذى در مورد اين حديث گويد: حديث حسن و معتبر است.

ابن حِبّان نيز در صحيح خود اين حديث را ذكر كرده است.

امام احمد بن حنبل و ديگران در مورد آن دو روايت اين گونه پاسخ داده اند: دو روايتى كه استدلال

شد با روايت ذيل معارض است. آن جا كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله مى فرمايد: «اصحاب من مانند ستارگانند به هر

كدام اقتدا كنيد، هدايت مى شويد»، و اين حديث ضعيف است.


شيخ ابو اسحاق نيز در مورد استدلال مزبور، در كتاب شرح اللمع اين گونه پاسخ داده است:

ابن عبّاس با همه صحابه در مورد پنج مسئله ـ كه به تنهايى آن ها را پذيرفته بود ـ مخالفت كرد و ابن مسعود در مورد چهار

مسئله ـ كه نظريه شخصى وى بود ـ با آنان مخالفت كرد و هيچ كس به آن ها به وسيله اجماع خلفاى چهارگانه اعتراض نكرد(3).


در كتاب مسلَّم الثبوت و شرح آن فواتح الرّحموت آمده است:

 طبق نظر بيشتر علما ـ بر خلاف برخى ـ با سخن دو شيخ ]يعنى [امير مؤمنان ابوبكر و عمر اجماع منعقد نمى شود. و بر خلاف نظر احمد و برخى از حنفى ها، اجماع به خلفاى چهارگانه منعقد نمى شود... . 


معتقدين به انعقاد اجماع به مدّعاى خود اين گونه دليل اقامه كرده و گفته اند: طبق روايتى كه احمد نقل كرده است كه

رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: «بعد از من به آن دو; يعنى ابوبكر و عمر اقتدا كنيد» مخالفت با آن دو حرام است.

[align=center]در پاسخ اين استدلال مى گوييم : 

در اين حديث خطاب متوجّه به مقلّدين است نه مجتهدين، پس اين حديث در مورد مجتهدين حجّت نيست.

از طرفى، اين حديث بيان گر شايستگى پيروى است نه آن كه تبعيّت و پيروى را فقط در آن ها حصر نمايد.
بنا بر اين،

امر «اقتدا كنيد» يا براى استحباب است و يا براى اباحه و يكى از اين دو تأويل ضرورى است; زيرا كه مجتهدين مخالف آن ها

بودند و مقلّدين نيز گاهى از ديگران تقليد مى كردند و كسى به آن ها اعتراض نمى كرد، نه خود خلفا و نه ديگران. از اين رو

اعتقاد آن ها اين بود كه گفتارشان حجّت نيست.

پس به همين سبب آن چه گفته شده كه ايجاب با اين تأويل منافات دارد، دفع مى شود...(4).


آن چه گذشت نمونه اى از استدلال هاى اهل سنّت به حديث اقتدا در مسائل فقهى و اصولى بود; ولى از مجموع اين سخنان روشن مى شود كه بيشتر علماى اهل سنّت معتقدند كه اجماع آن دو تن حجّت نيست.

با اين حال اگر بر همين سخن (عدم حجيّت) اين مطلب را ضميمه كنيم كه بيشتر علما بر اين باورند كه پيامبر صلى اللّه عليه

وآله بر خلافت هيچ كس پس از خودش تصريح نكرد ـ آن سان كه در المواقف و شرح آن آمده است كه امام حق پس از پيامبر

صلى اللّه عليه وآله ابوبكر است ـ امامت او با اجماع ثابت مى شود، گرچه برخى از علما نيز در اين مورد توقّف كرده اند كه

پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله ـ بر خلاف نظر بكريه ـ بر خلافت هيچ فردى تصريح نكرده است; زيرا آن ها مى پندارند كه نصّى بر خلافت ابوبكر وجود دارد.


همچنين بر خلاف نظريه شيعه كه تصوّر مى كنند براى امامت على كرم اللّه وجهه نصّى وجود دارد ـ چه نص آشكار و چه

پنهان ـ اما سخن حق در نزد عموم علما نفى اين دو نظريه (بكريّه و شيعه) است(5).


[align=center]مَناوى نيز در شرحش در اين زمينه مى گويد: اگر كسى بگويد كه اين حديث معارض است با آن چه كه نويسندگان كتاب هاى

معتبر بر آن اعتقاد دارند كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله بر خلافت احدى تصريح نكرده است، در پاسخ مى گويم: منظور آن

ها اين است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به طور آشكار تصريح نكرده است. از طرفى اين حديث، همان طور كه خلافت

را در بر دارد، اقتدا به آن ها را در رأى، مشورت، نماز و موارد ديگر نيز در بر مى گيرد(6). 


با توجّه به آن چه گذشت، دانستيم كه استدلال كنندگان به اين حديث ـ در همه زمينه ها ابتدا در بخش خلافت و امامت و
سرانجام در بخش اجتهاد و اجماع ـ همان بكريه و پيروان آن ها هستند.

بنا بر اين، اكثريّت از مدلول و مفاد اين حديث اعراض مى كنند... و استدلال كنندگان به آن گروهى هستند كه نسبت به
ابوبكر و امامتش تعصّب دارند... و اين يكى از وجوه جعل آن است... .

حافظ ابن جوزى در اين زمينه مى گويد: جماعتى كه بهره اى از علم ندارند، از روى تعصّب ادّعاى تمسّك به سنّت مى كنند و براى ابوبكر فضايلى را جعل مى كنند...(7).

اكنون اين پرسش مطرح است كه به راستى آن ها چه كسانى هستند؟

آرى، آن ها همان بكريّه هستند!!

علاّمه معتزلى درباره اين موضوع مى گويد:

هنگامى كه بكريّه متوجّه كارهايى كه شيعه انجام داده بود شدند(8) براى مقابله با آن احاديث، احاديثى را براى ابوبكر جعل

كردند، به عنوان نمونه، آن ها روايتِ «لو كنت متّخذاً خليلاً...»; «اگر مى خواستم دوستى برگزينم...» را در مقابل حديث إخاء

(اخوّت رسول اللّه صلى اللّه عليه وآله با اميرالمؤمنين عليه السلام) جعل كردند.

و در مقابل حديث سدّ الأبواب (بستن درها)، حديث ديگرى به سود ابوبكر ساختند; زيرا آن حديث در فضيلت على عليه السلام بود.

حديث ديگرى نيز از زبان پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله شنيدند و آن را اين گونه واژگون كردند:

إيتوني بدواة وبياض اكتب فيه لأبي بكر كتاباً لا يختلف عليه إثنان;
دوات و كاغذى براى من بياوريد تا نوشته اى در مورد ابوبكر بنويسم كه ديگر دو نفر در مورد او اختلاف نكنند.

سپس اين سخن را از زبان حضرتش چنين تكميل نمودند كه فرمود:

[align=center]يأبى اللّه والمسلمون إلاّ أبابكر.
خدا و مسلمانان جز ابوبكر را قبول ندارند. 

اين حديث را در مقابل حديثى كه از پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به هنگام بيماريش روايت شده است، جعل كردند. رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در آن حديث فرمود:
[align=center]إيتوني بدواة وبياض اكتب لكم ما لا تضلّون بعده أبداً.
فاختلفوه عنده وقال قوم منهم: لقد غلبه الوجع وحسبنا كتاب اللّه.
دوات و كاغذى بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم تا بعد از آن هرگز گمراه نشويد. 

حاضرين در حضور حضرتش به اختلاف افتادند و گروهى گفتند: درد بر او غالب شده!! كتاب خدا براى ما كافى است.

حديث ذيل را نيز از زبان پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در مورد ابوبكر ساختند كه فرمود:

[align=center]أنا راض عنك، فهل أنت عنّي راض؟(9)
من از تو راضى هستم آيا تو هم از من راضى هستى؟ 

و مواردى از اين قبيل.

به راستى مدلول حديث اقتدا به شيخين چيست؟

اينك به جاست كه ما بدون در نظر گرفتن سند، در اين موضوع گفت و گو كنيم.


مَناوى مى گويد:
اين كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به اطاعت از آن دو نفر امر كرده است، همين در بردارنده ستايش آن دوست تا شايسته اطاعت در اوامر و نواهى شوند...(10).


ولى نخستين اعتراضى كه به اين دليل مى شود اين است كه چرا امير مؤمنان على عليه السلام و تابعان او، با وجود اين

امر از بيعت با آن دو سرپيچى كردند؟ از اين رو مَناوى در ادامه اين استدلال مى گويد:

اگر كسى بگويد: وقتى امر شد كه از آن دو تبعيّت شود، پس چگونه على رضى اللّه عنه از بيعت سرپيچى كرد؟
در پاسخ اين پرسش مى گويم: سرپيچى از بيعت به جهت عذرى بود، و على رضى اللّه عنه پس از آن بيعت كرد وهمانا پيروى و فرمانبردارى على رضى اللّه عنه از اوامر و نواهى آن دو ثابت شده است...(11).

نگارنده مى گويد: به راستى علماى اهل سنّت، پس از انكار نص و منحصر كردن دليل خلافت در اجماع، در تنگنايى بزرگ قرار

گرفته و به اشكالى شديد گرفتار شده اند. به اين دليل كه آن ها در علم اصول مقرّر كرده اند كه هر گاه يك يا دو نفر از اُمّت در

امرى مخالف باشند، اجماع منعقد نمى شود.

غزالى در اين زمينه مى گويد:

مسئله: هر گاه يك يا دو نفر از اُمّت در امرى مخالف باشند، بدون آن ها اجماع منعقد نمى شود. اگر بميرد مسئله اجماعى

نمى گردد. بر خلاف برخى ديگر از علما كه در اين مورد قائل به اجماع هستند. دليل ما اين است كه آن چه حرام شده،

مخالفت همه اُمّت است...(12).

اين مورد در كتاب مسلّم الثّبوت و شرح آن نيز چنين بيان شده است:

مسئله: گفته شده است كه اجماع اكثريّت با مخالفت افراد كمتر ـ يك يا دو نفر ـ اجماع است; امّا به نظر ما اين اجماع نيست; چرا كه ملاك اجماع تأييد تمام افراد است، امّا همه افراد در اين اجماع شركت ندارند.

البتّه علما در اين مورد اختلاف نظر دارند. برخى گفته اند: چنين اجماعى اصلاً حجّت نيست، آن سان كه اجماع هم نيست.

برخى ديگر گويند: بلكه چنين اجماعى حجّت ظنّى است، نه اجماع; زيرا ظاهر اين است كه اكثريّت مردم درست مى گويند. امّا اجماعى تحقق نيافته است.


برخى ديگر گفته اند: چه بسا كه حق با اقليّت است و چنين امرى بعيد نيست... .

از طرفى علمايى كه به اجماع اكثريّت اكتفا كرده اند، چنين گفته اند: خلافت ابوبكر با وجود مخالفت على كرم اللّه وجهه و بزرگان آل باكرامت ايشان، سعد بن عباده، سلمان و... صحيح است.

به سخن آن ها چنين پاسخ داده مى شود كه اجماع بر خلافتِ ابوبكر پس از بيعت آن ها با ابوبكر است و اين امر در مورد امير مؤمنان على ]عليه السلام[ واضح است(13).

بنابر اين اگر مطالبى را كه در مورد بيعت امير مؤمنان على عليه السلام گفته اند بپذيريم، پاسخ درباره تخلّف سعد بن عُباده چه خواهد بود؟

يادآورى اين نكته لازم است كه مَناوى به اين مشكل نپرداخته است; ولى شارح كتاب مسلّم الثّبوت اين اشكال را مطرح كرده و ـ بعد از آن چه كه بيان شد ـ مى گويد:

رجوع سعد بن عُباده به بيعت مبهم است و قطعى نيست; چرا كه او از بيعت سرپيچى كرد و بيعت نكرد و از مدينه خارج شد
و ديگر به مدينه باز نگشت تا آن كه دو سال و نيم بعد از خلافت اميرالمؤمنين عمر در حوران شام از دنيا رفت.

در الإستيعاب و منبع ديگرى آمده است كه وى در سال يازدهم و در دوران خلافت اميرالمؤمنين الصدّيق الاكبر وفات يافت.

از اين رو پاسخ درست در مورد تخلّف او اين گونه است:

سرپيچى سعد بن عُباده از بيعت با ابوبكر از روى اجتهاد نبود; زيرا كه بيشتر خزرجى ها مى گفتند: بايستى اميرى از ما و اميرى از شما باشد، براى اين كه رياست آن ها از بين نرود... و سعد از آن جهت بيعت نكرد; چون حبّ آقايى و رياست داشت. بنا بر اين، اگر مخالفت او از روى اجتهاد نباشد، ضررى به اجماع نمى رساند.

پس اگر كسى بگويد: در اين صورت بايد بگوييم كه سعد رضى اللّه عنه در حالى از دنيا رفته است كه وحدت مسلمانان را بر

هم زده و از جماعت آن ها كناره گرفته است، و طبق نقل بُخارى از رسول خدا صلى اللّه عليه وآله كه فرمود: «هر كس از

جماعت مسلمانان جدا شود، در واقع به مرگ دوران جاهلى از دنيا رفته است» [و بايد بگوييم كه سعد به مرگ جاهلى مرده

است]؛ امّا پرواضح است كه صحابه ـ بخصوص فردى همچون سعد ـ از مرگ دوران جاهلى به دور هستند.


در پاسخ او مى گوييم: با فرض اين كه مخالفت با اجماع اين گونه باشد; امّا مطابق آن چه در صحيح مسلم آمده است، سعد

از افرادى بود كه در جنگ بدر حاضر بود و بدريّون به گناهى مؤاخذه نمى شوند. مَثَل آن ها مَثَل توبه كننده است، گرچه

گناهش بزرگ باشد; زيرا آنان صاحب منزلت رفيعى هستند كه خداوند به رحمت خاصّه اش به آن ها داده است.


همچنين سعد از كسانى است كه در بيعت عقبه شركت جست و پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله به آنان وعده بهشت و مغفرت دادند. پس از سوء ظن به اين عمل بر حذر باش و ادب را حفظ كن...(14).

[align=center]به راستى اگر در قضيّه سعد بن عباده كوتاه بياييم، جواب تخلّف صدّيقه زهرا عليها السلام چه خواهد بود؟! با آن كه او از صحابه بود; بلكه فراتر اين كه او پاره تن رسول خدا صلى اللّه عليه وآله بود. 

بنا بر اين هر گاه صحابه ـ بخصوص امثال سعد ـ از مرگ جاهلى به دور باشند، پس نظر تو درباره حضرت زهرا عليها السلام

چگونه خواهد بود، همان بانويى كه رسول خدا صلى اللّه عليه وآله در موردش مى فرمايد:

[align=center]فاطمة بضعة منّي فمن أغضبها أغضبني(15).
فاطمه پاره تن من است هر كه او را به خشم آورد، مرا به خشم آورده است. 

حضرتش در مورد ديگرى فرمود:

[align=center]فاطمة بضعة منّي، يقبضني ما يقبضها ويبسطني ما يبسطها(16).
فاطمه پاره تن من است، هر چه او را ناراحت كند، مرا ناراحت كرده است و هر چه او را مسرور سازد مرا مسرور ساخته است. 

آن حضرت در سخن ديگرى فرمود:

فاطمة سيّدة نساء أهل الجنّة(17).
فاطمه سرور زنان بهشت است.

اين ها احاديثى هستند كه حافظ سهيلى و حافظان ديگر به وسيله آن ها استدلال كرده اند كه حضرت فاطمه عليها السلام برتر از شيخين است، چه رسد به ديگران(18).

[align=center]از سوى ديگر، همانا از بديهيّات تاريخ است كه حضرت زهرا عليها السلام در حالى از دنيا مفارقت كرد كه با ابوبكر بيعت نكرد، و از سويى امير مؤمنان على عليه السلام به او دستور نداد كه به بيعت مبادرت ورزد، در حالى كه آن حضرت مى دانست كه «هر كس از جماعت مسلمانان مفارقت كند به مرگ جاهلى از دنيا رفته است»!! 


نگارنده مى گويد:

[align=center]اين حديث به چيزى كه آن ها مى پندارند، يا مى خواستند به آن استدلال كنند دلالت نمى كند. پس واقعيّت چيست؟ 


ما پاسخ اين پرسش را به زودى در پايان اين نوشتار از باب احتمال ارائه خواهيم كرد.

-------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت:
(1) قرة العينين: 19 و 20; با اين حال دست امانت!! واژه «متّفق عليه» را حذف نموده تا پوششى براى رسوايى گردد.
(2) شرح المختصر فى الاصول: 2 / 36.
(3) الإبهاج في شرح المنهاج: 2 / 410 ـ 411.
(4) فواتح الرّحموت بشرح مسلّم الثبوت: 2 / 231.
(5) الشيخ محمّد عبده بين الفلاسفه والكلاميّين: 2 / 643 و 644.
(6) فيض القدير: 2 / 72.
(7) الموضوعات: 1 / 225.
(8) نويسنده شرح المواقف و ديگران نوشته اند: «شيعه در مورد امامت امير مؤمنان على عليه السلام به احاديثى كه اهل سنّت در فضيلت و برترى آن حضرت به صورت ـ نص جلى يا خفى ـ روايت شده است، استدلال مى نمايند».
(9) شرح نهج البلاغه: 11 / 49.
(10) فيض القدير: 2 / 72.
(11) همان: 2 / 72.
(12) المستصفى: 1 / 202.
(13) فواتح الرحموت بشرح مسلّم الثبوت: 2 / 222.
(14) فواتح الرحموت بشرح مسلّم الثبوت: 2 / 222 ـ 224.
(15) الجامع الصغير: 2 / 360، حرف فاء، حديث 5833.
(16) الجامع الصغير: 2 / 360، حرف فاء، حديث 5834.
(17) همان: حديث 5835.
(18) فيض القدير: 4 / 554.

[نسيم]

[align=center]بطلان حديث اقتدا از نظر دلالت و  

اكنون به مواردى مى پردازيم كه اين حديث را از جهت دلالت و معنا باطل مى كند. در اين زمينه مواردى بيان مى شود:

[align=center]1 ـ اختلاف نظر بين ابوبكر و  
ابوبكر و عمر در بيشتر احكام و افعال اختلاف نظر داشتند و پيروى از دو نفرى كه اختلاف نظر دارند، غير ممكن و محال است. به عنوان نمونه:

ـ ابوبكر قائل به جواز متعه بود، در حالى كه عمر آن را منع كرد.

ـ عمر از ارث غير عرب منع مى كرد، به جز يك نفر كه در ميان عرب ها تولّد يافت.

[align=center]بنا بر اين، به كدام يك بايد اقتدا كرد؟! 

پس از اين دو نفر، عثمان به خلافت رسيد. او در بيشتر اقوال، افعال و احكامش با شيخين مخالفت كرد، با آن كه عثمان طبق عقيده اهل سنّت سومين خليفه راشدين به شمار مى رود.

از طرفى در ميان صحابه افرادى بودند كه در احكام شرعى و آداب دينى، با شيخين ـ يا با هر سه تن از خلفا ـ مخالفت كردند.

بديهى است كه هر يك از اين موارد در جايگاه خودش در موارد فقهى يا اصولى ذكر شده است.

[align=center]با توجّه به اين اصل، اگر معناى اين حديث همان باشد كه لفظش اقتضا مى كند، به طور قطع حُكم به ضلالت و گمراهى همه آن ها واجب خواهد شد!! 

[نسيم]

[align=center]2 ـ جهل به احكام  

معروف است كه شيخين نسبت به بسيارى از مسائل اسلامى ـ در اصول و فروع و حتّى در معانى بعضى الفاظ عربى در قرآن كريم! ـ جاهل بودند.

بنابراين آيا پيامبر صلى اللّه عليه وآله در مورد كسى كه اين گونه باشد، دستور مى دهد كه از او به طور مطلق اقتدا شود؟

آيا دستور مى دهد به چنين فردى رجوع شود و در تمام اوامر و نواهى از او اطاعت شود؟!