« بـرزخ » در آيات نوراني قرآن كريم

[محدثه]

.

آيه ششم:


 [FONT=Times New Roman]« وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَاِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرهُ يَوْمَ الْقيامَةِ اَعْمى »  (27) 

ــ خداوند تبارك و تعالى درباره كيفر بدكاران و گنهكاران مى گويد:

« وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَاِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً »

« هر كس - در دنيا - از ياد من غفلت كند و از آيين حق روى برگرداند، زندگى اش به سختى و تنگى خواهد گذشت. »


« وَ نَحْشُرهُ يَوْمَ الْقيامَةِ اَعْمى »

« و پس از تحمل اين رنج و سختى، در قيامت نيز، كور محشورش مى كنيم. »



ــ مرحوم علامه طباطبايى در تفسير اين آيه مى فرمايد:

« يكى از مصاديق معيشت ضَنْك و زندگى تنگ، عذاب قبر است؛ بنابراين، قسمت اول آيه، به دنيا و برزخ و قسمت دوم آيه، به آخرت مربوط

است » (28).


ــ در برخى روايات نيز صفت « ضَنْك » براى قبر به كار برده شده است:

ــ قال النبّي(ص) : هَلْ تَدْرُونَ فيما اُنزِلَتْ (فَاِنَّ لَهُ معيشةً ضَنْكا)؟ قالوا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ اَعْلَم!

قالَ: « عَذابُ الْكافِر في قَبْره...» (29)

پيامبر اكرم(ص) در تفسير واژه « ضنكاً » در آيه « فَاِنَّ لَهُ معيشةً ضَنْكا » پرسيد. آنها گفتند: خدا و رسولش آگاه ترند.

حضرت فرمود: « مراد از معيشت ضنك، فشار و عذاب قبر كافر است ».


ــ قَالَ الْمَهْدي(ع) في قوله تعالى « وَ مِنْ وَرائهم بَرْزَخٌ اِلى يَومِ يُبعَثُونَ » : «هُوَ الْقَبْرُ وَإنَّ لَهُم فيه لَمعيشَةً ضَنْكاً...» .(30)

حضرت مهدى(ع) در تفسير آيه « وَ مِنْ وَرائهم بَرْزَخٌ اِلى يَومِ يُبعَثُونَ » فرمودند :

 «منظور از برزخ ، عالم قبر است كه زندگى كفار در آنجا بسى تنگ است ». 



------------------- فهرست مآخذ -------------------
27. طه (20) آيه 124.
28. برگرفته از: «تفسير الميزان»، ج 14، ص 225 - 226.
29. «الفروع من الكافى»، ج 3، ص 231. «المحجة البيضاء»، ج 8، ص 305.
30. «بحار الانوار»، العلامة المجلسى، ج 78، ص 148 دارالكتب الاسلامية.
.

[محدثه]

.

آيه هفتم:


 [FONT=Times New Roman] « الُوا رَبَّنا اَمتَّنَا اثْنَتيْنِ وَاَحْيَيْتَنَا اثْنتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنا فَهَلْ اِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبيلٍ »   (31) 

ــ وقتى كفار حيات پس از مرگ را در خود احساس كنند، شك و ترديدشان،به يقين تبديل مى شود و در آن حال گويند:


« رَبّنا اَمتَّنَا اثْنَتيْنِ »

بارالها، ما را دوبار (در دنيا و برزخ) ميراندى!



« وَاَحْيَيْتَنَا اثْنتَيْنِ »

و دو بار (در برزخ و آخرت) زنده كردى!



« فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنا »

اينك، از يقين آورندگانيم و به گناهان خود اعتراف مى نماييم.



« فَهَلْ اِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبيلٍ »

آيا راهى هست كه ما از اين رنج و مصيبت خارج شويم؟


ندا خواهد رسيد كه هيچ راهى براى خروج از اين عالم نداريد (وآنچه در دنيا كِشته ايد، اينك مى درويد!)


ــ بدون « حيات برزخى » ، دو بار مردن و دو بار زنده شدن امكان ندارد. آيه زير هم، اين معنى را تأييد مى كند:
 
« كُنْتُم اَمْواتاً فَاَحْياكُم ثُمَّ يُميتُكُم ثُمَّ يُحْيِيكُم ثُمَّ اِليْهِ تُرْجَعُونَ » (32) 

 « مرده بوديد؛ خدا شما را زنده كرد. ديگر بار نيز بميراند، باز شما را زنده گرداند؛ تا اينكه سرانجام به سوى او بازگشت كنيد. » 



ــ در مورد دلالت آيه هفتم بر حيات برزخى، اشكالاتى بدين شرح مطرح شده است:

اشكال اول: عده اى از مفسران مى گويند:

«اين آيه دلالتى بر حيات برزخى ندارد؛ بلكه مراد از دوبار مردن، مرگ حال نطفگى و دنياست و مراد از دوبار زنده شدن، زندگى دنيا و قيامت است».

پاسخ: مرگ، وقتى صادق است كه قبلاً حياتى بوده باشد؛ بنابراين، مرگ نسبت به نطفه صدق نمى كند و مراد از زنده شدن،

حياتى است كه موجب يقين به معاد گردد؛ زيرا كفار در دنيا، قيامت را انكار مى كنند و حيات دنيايى آنان نيز موجب يقين به معاد و اعتراف به گناهان

نمى گردد. (33)



اشكال دوم: گروهى ديگر پنداشته اند:

«دو بار مرگ و زندگى، تأكيد در مرگ و زندگى دنيا مى باشد و دلالتى بر موت و حيات برزخى ندارد؛ چنانكه در آيه زير هم بدين مطلب اشارت رفته است:

« ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ » (34)
«باز هم به چشم بصيرت، دقت كن».

پاسخ : حكيم و مفسر الهى، مرحوم « علامه طباطبايى » در پاسخ به اين اشكال، مى گويد:

«اين حرف (كه مراد از تثنيه و دوبار، تأكيد است؛ نه تثنيه واقعى و حقيقى) وقتى درست است كه خداوند تعالى، كلمات « اماته و اِحياء » را تثنيه آورد؛

يعنى بگويد: امتنا اماتتين و احييتنا احيايتين؛(35) (و حال آنكه كلمه (اثنتين) كه هم خانواده «تثنيه» و به معناى «دو» مى باشد؛ استعمال شده و لذا

به هيچوجه معناى تأكيد از آن فهميده نمى شود) ».


---------------------- فهرست مآخذ -----------------------
31. مؤمن (40) آيه 11.
32. بقره (2) آيه 28.
33. بر گرفته از: «تفسير الميزان»، ج 17، ص 312 - 314.
34. ملك (67) آيه 4.
35. «تفسير الميزان»، ج 17، ص 313. «ترجمه تفسير الميزان»، ج 34، ص 180.


.

[محدثه]

.


آيه هشتم:



 
[FONT=Times New Roman] « فَوَقيهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ مامَكَرُوا وَ حاقَ بآلِ فِرْعَونَ سُوءُ العَذابِ اَلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَليْها غُدُوّاً وَعَشِيّاً

وَ يَوْمَ تقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلوا آلَ فِرعَوْنَ اَشَدَّ العَذابِ »   (36) 


ــ اين آيه ماجراى مكر و حيله فرعونيان با قوم موسى را كه سرانجام به هلاك شدن آل فرعون منجر گرديد، چنين بيان مى دارد:


« فَوَقيهُ اللَّهُ سَيِّئات مامَكَرُوا »

« آنان، آهنگ كشتن موسى و قومش را نمودند و خداى تعالى، ايشان را از شرّ فرعونيان نگه داشت و مكرشان را به خودشان برگرداند

و همگى را در دريا غرق ساخت. »



« وَ حاقَ بآلِ فِرْعَونَ سُوءُ العَذابِ »

« پس از آنكه فرعونيان غرق شدند، در جهان برزخى، دچار «عذاب سوء» گرديدند. »



« اَلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَليْها غُدُوّاً وَعَشيّاً »

« اين «عذاب سوء» عبارت است از: روبه روى آتش نماياندن آنان در صبحگاه و شامگاه. »



« وَ يَوْمَ تقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلوا آلَ فِرعَوْنَ اَشَدَّ العَذابِ »

« آنگاه كه قيامت بر پا شود، عذابى سخت تر از «عذاب سوء» نصيب فرعونيان گردد كه از آن به عذاب شديدتر تعبير مى گردد

و عبارت است از: افكندن فرعونيان در آتش. »



ــ امام صادق(ع) در تفسير اين آيه فرمود:

«ذلِك فِي الدُّنيا -قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامة- لاَنَّ في نارِالقيامَةِ لايَكُونُ غُدوٌّ وَعشيٌّ؛ ثُمَّ قالَ: «هذا فِي الْبَرزَخِ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامَة». (37)

«عذاب سُوء» در جهانِ پيش از قيامت واقع مى شود؛ زيرا قيامت، شب و روز ندارد؛ و اين موضوع در برزخ، قبل از روز قيامت تحقق مى يابد.

ــ دليلى كه در آيه چهارم به آن استناد شد، اينجا نيز صادق است. (38)



ــ مضافاً به اينكه، در اين آيه از دو نوع عذاب به شرح زير نام برده مى شود:

1 - « سُوء الْعَذاب »: اين عذاب، مربوط به جهان برزخى است و آن عبارت است از نماياندن فرعونيان بر آتش كه نسبت به عذاب آخرت خفيف تر است.

2 - « اَشَدّ العَذاب » : اين عذاب، مربوط به جهان اخروى است و آن عبارت است از انداختن فرعونيان در آتش كه نسبت به عذاب برزخ بسيار شديدتر است.



ــ اين آيه، به سه دليل، بر جهان برزخى دلالت دارد:

1 - تفاوت بين تعبير عذاب اول (سوء العذاب) و عذاب دوم(اشد العذاب).

2 - ذكر صبح و شب در عذاب اول؛ با توجه به اينكه قيامت، صبح و شب ندارد.

3 - تفاوت چگونگى عذاب؛ به طورى كه در عذاب اول مقابل آتش نمايانده مى شوند و در عذاب دوم، درون آتش افكنده خواهند شد.



--------------------- فهرست مآخذ ------------------------

36. مؤمن (40) آيه 45 - 46.
37. «مجمع البيان»، الشيخ الطبرسى، ج 8، ص 526. مكتبة العلمية الاسلامية.
38. دليلى كه در آن آيه اقامه شد، با استناد به آيه زير است:
(لايرون فيها شمساً و لازمهريرا)
در قيامت، خورشيد و ماه ديده نمى شود. دهر (76) آيه 13.


.

[محدثه]

.

آيه نهم:


 [FONT=Times New Roman]« اِذِ الاَغْلالُ في اَعْناقِهم وَالسَّلاسِلُ يُسْحَبُونَ فِي الْحَميمِ ثُمَّ فِي النّارِ يُسْجَرُون »  (39) 

خداوند، كيفر كفار را پس از مرگ، چنين بيان مى دارد:


« اِذِ الاَغْلالُ في اَعْناقِهم وَالسَّلاسِلُ يُسْحَبونَ فِي الْحَميم »

گردنهايشان را با غُل و زنجيرهاى آتشين بكشند و در آب جوشان بيفكنند.


« ثُمَّ فِي النّار يُسْجَرون »

پس از آن، در آتش قيامت از شدت عذاب افروخته گردند.



ــ در اين آيه، دو نوع عذاب بيان مى شود:

1 - انداختن در آب جوشان.

2 - افروختن در آتش.



بين اين دو نوع عذاب، با حرف عطف [FONT=Times New Roman]« ثُمَّ »  -كه دلالت بر ترتيب منفصل و فاصله طولانى دارد- جدايى حاصل شده است؛

از اين رو هر دو عذاب ، مربوط به آخرت نيست ؛

بلكه :

ــ عذاب اول در جهان برزخى

ــ و عذاب دوم در جهان اخروى واقع مى شود.



---------------------- فهرست مآخذ -----------------------
39. مؤمن (40) آيه 71 - 72.

.

[محدثه]

.


آيه دهم:


 [FONT=Times New Roman]« مِمّا خَطيئاتِهم اُغْرِقُوا فَاُدخِلُوا ناراً فَلَمْ يَجِدُوا لَهُم مِنْ دُونِ اللَّهِ اَنْصاراً »  (40) 


بر قوم گستاخ و سركش نوح كه دستورات الهى را پيروى نمى كردند و از پيامبرشان نيز حرف شنوى نداشتند

و او را مورد استهزا و تمسخر قرار مى دادند، عذابى كُشنده فرود آمد.


ــ خداوند، درباره چگونگى عذاب آنان مى فرمايد:

« مِمّا خَطيئاتِهم اُغْرِقُوا »

نخستين بار در طوفانى كه به امر خدا روى داد -و در تاريخ به «طوفان نوح» معروف است- غرق و هلاك شدند.


« فَاُدخِلُوا ناراً »

پس از مرگ - در دنيا - به آتش افكنده شدند.



« فَلَمْ يَجِدُوا لَهُم مِنْ دُونِ اللَّهِ اَنْصاراً »

در آن حال، غير از خدا، هيچ ياورى را توانا نيافتند كه قادر بر كمك و يارى بر آنان و نجاتشان از عذاب آتش باشد.

(كنايه از اين است كه هنگام افتادن در آتش، از بتها و خدايان دروغينشان كارى ساخته نيست).




ــ منظور از آتشى كه قوم نوح در آن افكنده شدند، آتش جهنم برزخى است؛ زيرا:

الف - پس از غرق شدن و هلاك گشتن، حرف عطف « فاء » كه دلالت بر ترتيب متصل و انجام پى درپى دارد، واسطه شده است؛

گويى آن قدر اين دو، به هم پيوسته بيان شده كه پس از غرق شدن در طوفان، بى درنگ آنان را به آتش افكندند

و اگر مراد، آتش آخرت مى بود، بايستى با حرف عطف «ثُمَّ» فاصله مى شد.


ب - انداختن در آتش، با لفظ ماضى به كار رفته كه دلالت بر انجام دادن فعل دارد؛ بنابراين چون قيامت

هنوز فرا نرسيده، ورود به آتش در جهان برزخى واقع شده است.




------------------- فهرست مآخذ ---------------------

40. نوح (71) آيه 25.

.

[محدثه]

.


« دسته بندى موضوعى »

با اندكى ژرف انديشى در آيات برزخ، مى توان آنها را به چهار دسته تقسيم نمود:



الف - گفت و شنود فرشتگان با نيكان:

« الّذينَ تَتَوَفّاهُم الْمَلائِكةُ طَيِّبينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَليْكُم » (52)

فرشتگان به پرهيزكاران گويند: «سلام عليكم».


« يا اَيَّتُها النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعي اِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيّةً » (53)

فرشتگان به انسانهاى صالح گويند: «به سوى پروردگارتان بازآييد!».



ب - گفت و شنود فرشتگان با بدان:

« قالَ رَبِّ ارْجَعُونِ لَعَلّي اَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ، كَلاَّ » (54)

گويند: «مرا بازگردان».

فرشتگان خواهند گفت: «هرگز، بازنخواهى گشت!».



« قالُوا كُنّا مُستَضْعَفينَ فِي اْلاَرْضِ قالُوا اَلَمْ تَكُنْ اَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِروا فيها » (55)

گويند: «ما مستضعف بوديم».

فرشتگان خواهند گفت: «چرا هجرت نكرديد؟»



ج - حيات با سعادت نيكان:

« وَلَهُم رِزْقُهم فِيها بُكْرَةً وَعَشِيّاً » (56)

رزق و روزى - صبح و شب - بدون رنج به آنان مى رسد.



« بَلْ اَحياءٌ عِنْدَ رَبِّهم يُرْزَقُون » (57)

شهدا زنده اند و پيش خدا روزى داده مى شوند.



د - حيات بى سعادت بدان:

« اَلنّارُ يُعْرَضُونَ عَليْها غُدُوّاً وَ عَشِيّاً » (58)

صبح و شب، آتش بر آنان عرضه مى گردد.


« مِمّا خَطيئاتِهم اُغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا ناراً » (59)

پس از غرق شدن، در آتش افكنده شدند.






 
* * برای پیگیری سلسله مباحث این مبحث به تاپیک زیر مراجعه فرمایید ( روی آن کلیک کنید )

[FONT=Times New Roman]سير زندگي پس از مرگ ... ( برزخ در آيينه عترت و روايات ائمه ع )  

---------------- فهرست مآخذ ----------------

52. نحل (16) آيه 32.
53. فجر (89) آيه 27 - 28.
54. مؤمنون (23) آيه 99.
55. نساء (4) آيه 97.
56. مريم (19) آيه 62.
57. آل عمران (3) آيه 169.
58. مؤمن (40) آيه 46.
59. نوح (71) آيه 25.