««»» پژوهشي در فرهنـگ حـيــــا ««»»

[محمد علي]

  2 . فعل قبيح (نابه هنجار) 


دومين مفهومى كه بايد مورد بررسى قرار گيرد ، «فعل قبيح» است . حيا هنگامى برانگيخته مى شود كه پاى فعلى نابه هنجار در كار باشد .

وقتى كسى در وضعيتى قرار گيرد كه زمينه كار نابه هنجار آماده است و ممكن است نسبت به آن اقدام كند ، موقعيت حيا پيش مى آيد .

در چنين موقعيتى است كه يا فرد ، حيا مى كند و دست از آن كار مى كشد و يا حيا نمى كند و مرتكب آن مى شود ؛ ولى اگر صحبت از فعل نابه هنجار نباشد

و زمينه اى براى آن فراهم نشده باشد ، حيا نيز موضوعيتى نخواهد داشت . بنا بر اين ، بدون فعل نابه هنجار ، حيا وجود نخواهد داشت .

كار نابه هنجار هم مى تواند به شكل « انجام دادن » باشد و هم به شكل « تَرک » . همان گونه كه ممكن است انجام دادن يك كار زشت ، نابه هنجار شمرده شود ،

ممكن است انجام ندادن يك كار خوب نيز نابه هنجار شمرده شود . ازاين رو ، گاهى به جهت انجام دادن كارى كه نبايد انجام مى داديم ، شرمنده مى شويم ،

و گاهى به جهت ترك كارى كه بايد انجام مى داديم ، شرمنده مى شويم . مثلاً اگر قول انجام دادن كارى را به كسى داده باشيم و به هر جهت ،

موفّق به انجام دادن آن نشويم ، به خاطر «كارى كه نكرده ايم» ، شرمنده مى شويم . ويا اگر غيبت كسى را كرده باشيم ، از «كارى كه كرده ايم» شرمگين

مى شويم . بنا بر اين ، مراد از «فعل نابه هنجار» فقط انجام دادن يك كار زشت نيست ، بلكه انجام ندادن يك كار خوب را نيز شامل مى شود .

بر همين اساس مى توان گفت : موقعيت نابه هنجار ، يعنى انجام دادن كارى كه نبايد انجام شود و ترك كردن كارى كه بايد انجام شود .

موقعيت هر كدام از اين دو پيش آيد ، مى تواند حيا را برانگيزد و فرد را شرمنده سازد .

-----------------------------------------------------------------------------------

  ملاك نابه هنجارى كارها 
 
سؤال اين است كه : اگر يكى از مفاهيم اصلى حيا ، وجود موقعيت نابه هنجار است ، ملاك نابه هنجارى كارها چيست و چگونه مى توان نابه هنجارى كارى
را تشخيص داد ؟ در بحث قبل به اين مسئله پرداختيم كه آيا مراد از فعل نابه هنجار ، انجام دادن كارهاى زشت است و يا انجام ندادن كارهاى خوب را نيز شامل
مى شود . اكنون سؤال اين است كه ملاك زشت و زيبا شمردن چيست ؟ و به طور مشخّص ، آيا اين ، مسئله اى است شرعى يا عرفى ؟  

آيا فعل نابه هنجار ، آن است كه شرع ، آن را نابه هنجار دانسته باشد و يا نظر عرف نيز تأثير دارد ؟ در بحث ما ، هم قبيح شرعى موضوع شرم قرار مى گيرد و هم قبيح عرفى . همان گونه كه انجام دادن كارهايى كه شرع ، آنها را قبيح دانسته ، مايه شرمسارى است ، انجام دادن كارهايى هم كه فرهنگ جامعه آنها را نابه هنجار مى داند ، نيز مايه شرمندگى است . به همين جهت ، همان گونه كه كار خلاف شرع را مايه شرمسارى مى دانيم ، كار خلاف ادب و عرف را نيز
شرم آور مى دانيم . امام على عليه السلام ، درباره ملاك اوّل مى فرمايد :

  إنَّ المُؤمِنَ يَستَحيي إذا مَضى لَهُ عَمَلٌ في غَيرِ ما عُقِدَ عَلَيهِ إيمانُهُ . 

  مؤمن ، هرگاه عملى بر خلاف ايمانش از او سر زند ، شرم مى كند . (1) 

امام باقر عليه السلام به هر دو ملاك تصريح كرده است . ايشان ، چهار چيز را مايه كمال مسلمانى مى دانند :

 وفا به عهد با خدا ، راستگويى ، حيا و خوش اخلاقى .  

و درباره حيا فرموده :

  وَالحَياءُ مِمّا يَقبُحُ عِندَ اللّه ِ وعِندَ النّاسِ . (2) 

  حيا از آنچه نزد خداوند و نزد مردم ، قبيح است . 

در اين حديث شريف ، تصريح شده كه ناهنجار شرعى و عرفى ، هر دو ، موضوع حيا هستند .


---------------------- پی نوشت ------------------------
1-غررالحكم ودررالكلم ، ح 3463 .
2-الأمالى ، مفيد ، ص 167 ؛ الأمالى ، طوسى ، ص 189 ؛ الخصال ، ج 1 ، ص 222 ؛ بحار الأنوار ، ج 69 ، ص 380 .

 (9)