حکمت همسایگی سوره های قرآن
مدیر انجمن: شورای نظارت
-
- پست: 23
- تاریخ عضویت: دوشنبه ۱۱ آبان ۱۳۸۸, ۱۲:۳۵ ب.ظ
- سپاسهای ارسالی: 25 بار
- سپاسهای دریافتی: 52 بار
حکمت همسایگی سوره های قرآن
حکمت همسایگی سوره های قرآن
یکی از جلوه های تناسب و ارتباط در ساختار قرآن کریم، مناسبتهای موجود میان سورههای آن است. این موضوع از سوی بسیاری از مفسران و پژوهشگران علوم قرآن بررسی و پیگیری شده و حجمی از تفاسیر و کتابهای علوم قرآن را به خود اختصاص داده است. تفاسیری مانند مجمعالبیان، تفسیر کبیر فخر رازی، نظم الدررفی تناسب الآیات و السور، المنار، تفسیر مراغی و شماری دیگر که از روابط میان سورهها سخن گفتهاند. صاحبان این تفاسیر معتقدند، چینش سورههای قرآن کنارهم بیدلیل نیست و هر سوره ارتباطی با سورههای قبل و بعد خود دارد.
در برابر این نظر، گروهی دیگر از عالمان و پژوهشگران که ترتیب سورهها را به اجتهاد صحابه میدانند، به انکار این مناسبتها پرداختهاند و آنها را قلم فرساییهایی بیهوده و تکلف آمیز قلمداد کردهاند؛
از جمله استاد آیتالله معرفت که این گونه تناسبها را بیفایده و رنجآور میداند. ایشان در کتاب معرفت قرآنی مینویسد: «هیچ تناسب معنویای میان سورهها با یکدیگر وجود ندارد و هرگز ترتیب موجود بین سورهها توقیفی نیست؛ بلکه این کار به دست صحابه و از روی بعضی مناسبتها - مثلا بزرگی و کوچکی سورهها و از این قبیل- انجام گرفته است.» با این حال، نه میتوان این موضوع را به طور کلی رد کرد و نه اثبات. راه صحیح این است که به ارتباطهایی که بین تعدادی از سورهها وجود دارد، بپردازیم.
کسانی که ترتیب یافتن سورهها را پس از دوران پیامبر (صلیالله علیه واله وسلم) میدانند میتوانند تناسب میان سورهها را به صورت قاعدهای کلی و فراگیر نفی کنند اما نمیتوانند انکار کنند که بعضی از این سورهها در جایگاه واقعیشان مانند ترتیب کنونی کنار یکدیگر بودهاند. همانند سورههای بقره و آل عمران، عنکبوت و روم، صافات و ص، زخرف و دخان، جائیه و احقاف، ضحی و شرح، فیل و قریش و مانند آنها؛ زیرا شدت تناسب این سورهها به گونهای است که نمیتوان منکر تناسب آنها شد.
- تناسب مضمونی در سورههای همجوار
یکی از وجوه تناسب میان دو سوره، هماهنگی مضمونی میان آن دو است؛ به گونهای که دو سوره همجوار در موضوعات و مطالبی که عنوان میکنند به شکلی همسانی داشته باشند؛ این همسانی میتواند به این صورت باشد که سوره دوم، ادامه دهنده و تکمیل کننده سوره پیش از خود باشد یا مطالب اجمالی آن را تفصیل دهد یا موضوع مطرح شده در هر دو یکی باشد.
پس از گذر از سوره فاتحه الکتاب که دریچه ورود به قرآن کریم است و فشرده مطالب آن را در بردارد، میبینیم که میان دو سوره بقره و آل عمران پیوندی نزدیک وجود دارد؛ به گونهای که هر دو در بیان پایههای اساسی دین مانند توحید، نبوت و مانند آن هم داستان هستند و بنابر نقلی، سوره بقره به منزله اقامه دلیل بر حکم و آل عمران به منزله پاسخ از شبهات مخالفان است. در سوره بقره به یهود و در آلعمران به مسیحیان بیشتر خطاب شده است؛ چرا که انجیل دنباله رو تورات است و رویارویی رسول اکرم(صلیالله علیه واله وسلم) پس از هجرت، نخست با یهود و در آخر کار با مسیحیت بود.
همان گونه که روشن است، قسمت عمده سوره مائده در احتجاج با یهود و نصارا و مقداری در ذکر منافقان و مشرکان است و این همان چیزی است که در سوره نساء تکرار شده است. در هر یک از این دو سوره بخشی از احکام عملیه در عبادات و حلال و حرام آمده است؛ از جمله احکام مشترک در این دو، آیات تیمم و وضو است و همینطور حلیت ازدواج با زنهای پاکدامن و مومن، و در سوره مائده پاکدامنان اهل کتاب هم حلال شدهاند که متمم احکام ازدواج در سوره نساء است. از دیگر نکات لطیف تناسب این دو سوره، آن است که سوره نساء راه تحریم شراب را هموار ساخته و سوره مائده آن را به طور کلی حرام کرده است.
از دیگر سورههایی که رابطه نزدیک دارند، سورههای انفال و توبه هستند. در تفسیر المنار درباره تناسب این دو سوره آمده است: «تناسب میان این دو سوره و سوره پیش از آن از تناسب دیگر سورهها با هم آشکارتر است؛ گویی سوره توبه در اصول دین و سنتهای الهی و نظام تشریع و قانونگذاری متمم سوره انفال است. البته بیشترین قانونهای این دو سوره درباره احکام جنگ و مسائل مربوط به آن مانند آمادگی رزمی و عوامل پیروزی در جنگ است». در مجمع البیان هم از امام صادق (علیهالسلام) روایت شده که فرمود: «انفال و برائت یکی هستند».
دو سوره دیگری که به اعتقاد مفسران با هم در ارتباطند، سورههای نباء و مرسلات هستند. به اعتقاد مفسران با هم در ارتباط، سورههای نباء و مرسلات هستند. به اعتقاد مفسران، سوره نبا شامل اثبات قدرت بر برانگیختن مردگان است که در سوره مرسلات به آن اشاره شده و کافران آن را تکذیب میکردند. چه در این سوره و چه در سوره قبلی، سرزنش و کوبیدن تکذیب کنندگان وجود دارد. در هر دو سوره توصیف بهشت و جهنم و نعمتهای پرهیزکاران و عذابهای منکران وجود دارد.
- تقابل دو سوره همجوار
گاه ممکن است این تناسب به صورت تقابل میان دو سوره باشد؛ همان گونه که در سوره ماعون چهار صفت ذکر شده که در سوره کوثر برعکس آن ها آمده است؛ در سوره ماعون خداوند منافقان را به چهار صفت توصیف میکند؛ بخل، ترک نماز، ریا در نماز و منع از زکات. سپس در سوره کوثر که پس از آن آمده در مقابل بخل میگوید: «انا اعطیناک الکوثر»، و در مقابل ترک نماز میگوید: «فصل» یعنی بر آن پایدار باش و در برابر ریا میگوید: «لربک»؛ یعنی برای رضای پروردگارت نه کس دیگر در برابر ماعون میگوید: «وانحر»؛ یعنی قربانی کن و گوشت آن را صدقه بده. و به این ترتیب مناسبتی شگرف میان این دو سوره برقرار شده است.
- ارتباط آغاز سوره با پایان سوره قبل
افزون بر پیوند کلیای که در مضمون دو سوره ممکن است وجود داشته باشد، گاه آغاز یک سوره با پایان سوره پیشین همانندی دارد و مثل حلقه اتصال، دو سوره را به هم مرتبط میکند.
در آیات پایانی سوره حج این عبارت وجود دارد: «وافعلوالخیر لعلکم تفلحون/ کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید». این جمله در سوره مومنون که پس از آن میآید، به طور مفصل بیان میشود: «قد افلح المومنون. الذین هم فی صلاتهم خاشعون».
گاه واژه با موضوعی که در انتهای سورهای آمده، در آغاز سوره بعد تکرار میشود. مثلا سوره «طور» به این آیه ختم شده است: «و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم/ به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان» و سوره نجم با همین واژه آغاز میشود: «والنجم اذا هوی/ سوگند به ستاره هنگامی که افول میکند».
سوره واقعه هم با امر به تسبیح پایان مییابد: «فسبح باسم ربک العظیم». و سوره حدید هم با تسبیح آغاز میشود: «سبحالله ما فیالسموات و الارض».
سوره جانبه با توحید و ربوبیت خداوند پایان مییابد: «وله الکبریاء فی السموات والارض و هو العزیز الحکیم» و سوره احقاف هم با توحید و خالقیت خداوند آغاز میشود: «تنزیل الکتاب من الله العزیز الحکیم».
از دیگر سورههایی که آغاز یکی با پایان دیگری ارتباط بسیاری دارد، سورههای فیل و قریش است؛ به گونهای که بعضی آن دو را یک سوره به حساب آوردهاند.
- همانندی در آغاز و فرجام سورهها
یکی دیگر از گونههای تناسب میان سورهها، همانندی بعضی سورههای همجوار در آیات آغازین و گاه در آیات پایانی است. این همانندی در سورههایی که با حروف مقطعه شروع میشوند، نمود بیشتری دارد؛ همان گونه که تمامی سورههایی که با «حم» افتتاح شدهاند کنار یکدیگر قرار گرفتهاند.
سورههای یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم و حجر هم آغازی بسیار هماهنگ دارند. هر شش سوره با حروف مقطعه «الر» آغاز میشود و ابتدا به شان قرآن اشاره میکند؛ همانگونه که دیده میشود در آغاز تمامی این شش سوره حروف مقطعه الر به کار رفته است. البته در سوره رعد، حرف «میم» هم افزوده شده که بنابر مبنای علامه طباطبائی باید نشانگر داشتن نوعی افزایش نسبت به مقاصد پنج سوره دیگر باشد.
از دیگر سورههایی که آغاز آنها با هم تناسب دارد، سورههای شعراء، نعل و قصص هستند. سوره نمل با طبس و آن دو با طسم شروع شدهاند و در آغاز هر سه سخن از قرآن وجود دارد.
همین طور چهار سوره عنکبوت، روم، لقمان و سجده که پی در پی هستند با «الم» آغاز شدهاند.
سورههای سیار و قاطر هم هر دو با «الحمدالله» گشوده میشوند.
بزرگترین مجموعه سورههای هم آغاز، حوامیم هستند که به ترتیب عبارتند از غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف. در تمام این هفت سوره «حم» آیهای مستقل شمرده شده و پس از آن درباره کتاب و وصف آن سخن رفته است. این هفت سوره مکی هستند و آن گونه که روایت شده، با هم یا در پی هم فرود آمدهاند.
-
- پست: 186
- تاریخ عضویت: سهشنبه ۳ دی ۱۳۸۷, ۱:۲۹ ق.ظ
- سپاسهای ارسالی: 563 بار
- سپاسهای دریافتی: 541 بار
Re: حکمت همسایگی سوره های قرآن
با تشکر از مطلب زیبایی که گذاشتید، فقط چند تا غلط تایپی داشت که بهتره تصحیح بشه:
در قسمت ارتباط آغاز سوره با پایان سوره قبل:
سورهء جاثیه اشتباه تایپ شده (سوره جانبه با توحید و ربوبیت خداوند پایان مییابد)
و در قسمت همانندی در آغاز و فرجام سوره ها:
سورهء سباء و فاطر اشتباه تایپ شده(سورههای سیار و قاطر هم هر دو با «الحمدالله» گشوده میشوند)
در قسمت ارتباط آغاز سوره با پایان سوره قبل:
سورهء جاثیه اشتباه تایپ شده (سوره جانبه با توحید و ربوبیت خداوند پایان مییابد)
و در قسمت همانندی در آغاز و فرجام سوره ها:
سورهء سباء و فاطر اشتباه تایپ شده(سورههای سیار و قاطر هم هر دو با «الحمدالله» گشوده میشوند)
همانا دنیا مانند آب شور است
هر چه بیشتر بنوشی تشنه تر شوی
(امام علی علیه السلام)
هر چه بیشتر بنوشی تشنه تر شوی
(امام علی علیه السلام)