علامه طبرسى ؛ پيشواى مفسران

[divoone110]

 زندگی

تولد

علامه بزرگوارامين الاسلام ، ابوعلى فضل بن حسن طبرسى از جمله انديشمندان نادرى است كه هر چند در دانشهاى رايج عصر خويش خبره بود، منزلت او در تفسير، تمام ابعاد و جوانب علمى اش را تحت شعاع قرار داده ، وى را به مثابه مفسرى سترگ در دنياى دانش و معرفت كرد. در اين نوشتار بر آنيم كه به گوشه هايى از زندگى هفتاد و نه (يا هشتاد) ساله اين مفسر قرآن و پيشواى مفسران بپردازيم .
ولادت
او به سال 468 ق ديده به جهان گشود و حسن بن فضل طبرسى پدر آن عزيز، او را « فضل » ناميد. اصل و منشاء طبرسى « تفرشى » بوده و به همين سبب به « طبرسى » معروف و مشهور گشته است (تاريخ بيهق ، ابوالحسن على بن زيد بيهقى ، ص 242 )؛ هر چند دليلى بر ولادت يا اقامت او در آن ديار علم خيز در دست نيست . در مقابل ، گروهى از شرح حال نويسان ، طبرسى را اهل طبرستان دانسته اند (اعيان الشعيه ، محسن امين عاملى ، ج 8، ص ‍ 398. ) ، ليكن وجود دلايلى روشن بر يكى بودن طبرس و تفرش آن ادعاها را مخدوش مى سازد؛ كه مى توان به برخى از آنها اشاره كرد: بيهقى (معروف به ابن فندق ) كه از معاصران طبرسى است در بيان شرح حال او مى گويد:طبرس منزلى است ميان قاشان (كاشان ) به اصفهان . اصل ايشان از آن بقعت بوده است(همچنين يعقوبى و علامه مجلسى، طبرسى را معرب تفرشى و منسوب به تفرش از توابع قم مى دانستند.)
اين ناحيه نخست از توابع قم بوده و امروز از شهرهاى استان مركزى به شمار مى آيد اين شهر به دليل نزديكى به قم ، در آغاز ورود اسلام ، مذهب تشيع را پذيرفت .

تحصيل

فضل بن حسن دوران كودكى و تحصيل خود را در جوار بارگاه ملكوتى امام هشتم عليه السلام گذراند و پس از چند سال حضور در مكتب ، و فراگيرى و خواندن و نوشتن و يادگيرى قرائت قرآن ، خود را به منظور تحصيل علوم اسلامى و شركت در جلسه درس بزرگان دين آماده ساخت . او در فراگيرى علومى چون ادبيات عرب، قرائت ، تفسير، حديث ، فقه ، اصول و كلام فوق العاده تلاش كرد، بدان حد كه در هر يك از رشته ها صاحب نظر گرديد. با وجودى كه در مدارس آن عصر علوم چون حساب ، جبر و مقابله رايج نبود و كسى براى فراگيرى آن رغبت نمى ورزيد، او به سوى آن علوم شتافت و از صاحب نظران آن فن به شمار مى آمد.
اساتيد امين الدين طبرسى كه نقش مهمى در باروركردن شخصيت علمى و معنوى او داشتند از اين قرارند: ابوعلى طوسى ( فرزند شيخ طوسى )، جعفر بن محمد دوريستى ، عبدالجبار مقرى نيشابورى، امام موفق الدين حسين واعظ بكرآبادى جرجانى ، سيد محمد غصبى جرجانى ، عبد الله قشيرى ، ابوالحسن عبد الله محمد بيهقى ، سيد مهدى حسينى قاينى ، شمس اسلام حسن بن بابويه قمى رازى ، موقف عارف نوقانى و تاج القراء كرمانى .

هجرتى پر بار

امين الاسلام طبرسى حدود 54 سال در مشهد مقدس سكونت داشت وسپس بنا بر دعوت بزرگان سبزوار، و با توجه به امكانات بسيارى كه در آن شهر موجود بود و زمينه تدريس ، تاليف وترويج دين را براى او فراهم مى ساخت ، در سال 523 ق . راهى آن ديار گرديد. سادات آل زياره - كه طبرسى با آنان نسبت فاميلى داشت - ميزبان او بودند و از كمك و همكارى با آن عالم وارسته دريغ ننمودند.
نخستين اقدام شيخ ، پذيرش مسؤ وليت (مدرسه دروازه عراق) بود كه با سرپرستى و راهنمايى او، مدرسه به حوزه علميه ای وسيع و با اهميت مبدل گشت.غناى فرهنگى و علمى اين مكان ، سبب جذب محصلان بسيارى از دور افتاده ترين نقاط ايران گرديد و طلبه هاى جوان به عشق رسيدن به كمال و خدمت به مكتب در آن مدرسه مشغول تحصيل شدند و علوم مختلفى چون فقه و تفسير را از محضر طبرسى فرا گرفتند. شاگردان دانشمند و بلند آوازه ذيل ثمره تلاش علمى شيخ است: رضى الدين حسن طبرسى (فرزند طبرسى )، قطب الدين راوندى ، محمد بن على بن شهر آشوب ، ضياء الدين فضل الله حسنى راوندي، شيخ منتخب الدين قمى ، شاذان بن جبرئيل قمى ، عبد الله بن جعفر دوريستى ، سيد شرف شاه حسينى افطسى نيشابورى و برهان الدين قزوينى همدانى .

آثار سبز

مصنفات وآثار متعددى از امين الاسلام طبرسى به يادگار مانده است كه جملگى از فضل ودانش آن عالم كوشا و انديشمند، توانا حكايت مى كند. گنجينه آثار او بدين شرح است :
الاداب الدينه للخزانه المعينه ، اسرار الامامة ، اعلام الورى باعلام الهدى ، تاج الواليد، جوامع الجامع ، الجواهر (جواهر الجمل)، حقائق الامور، عدة السفر و عمدة الحضر، العمده فى اصول الدين و الفرائض النوافل غنية العابد و منية الزاهد، الفائق ، الكافى الشافى كنوز النجاج ، مجمع البيان ، مشكوة الانوار فى الاخبار، معارج السؤال ، المؤ تلف من المختلف بين ائمة السلف ، نثر اللالى ، النور المبين و روايت صحيفة الرضا عليه السلام .

بر قله فقاهت

علم فقه كه فن استخراج و استنباط احكام از مدارك آن چون كتاب ، سنت ، اجماع و عقل مى باشد از جمله دانشهاى دقيقى است كه شيخ در آن صاحبنظر بود. علماى بزرگ و شرح حال نگاران ، از وى به عنوان مجتهد و فقیهى بزرگوار ياد كرده اند. طبرسى با عنايت به وجود بيش از پانصد آيه قرآن كه بر احكام عبادات و معاملات اشاره دارد به طرح موضوعاتى فقهى در دو تفسير كبير و وسيط خود پرداخته است . او نخست اقوال فرق مختلف اسلامى را بيان كرده ، پس از شرح ديدگاه شيعه نظر خود را به گونه فتوا اظهار مى كند. بسيارى از فقهاى بزرگ شيعه نظرات او را مورد اشاره قرار داده اند كه مى توان به برخى از عناوين ديدگاههاى فقهى او اشاره كرد:
كبيره بودن تمام گناهان، معناى شرعى تيمم، مستحب بودن استعاذه در نماز و غيره آن، اركان و واجبات حج و عمره، حكم صورتى كه بين دو بينه در موردى تعارض واقع مى شود، خمس، قبص در رهن، دين مفلس، حكم ديون در صورت فوت بدهكار ، شفعه، حكم ربا، جزيه نگرفتن از صائبين، حكم وقف بر كافر، جواز وصيت بر شخص ذمى، صيد و ذباحه، رضاع، خلع و مبارات، مراد از خوف شقايق.

غروب در شامگاه عرفه

امام مفسران ، امين الاسلام طبرسى پس از هفتاد و نه سال زندگى با بركت و سراسر خدمت به اسلام و مردم ، شبانگاه روز نهم ذيحجه سال 548 ق . در شب عيد قربان در شهر سبزوار به ديار حق شتافت و جهان اسلام را در عزايش سيه پوش ساخته ، در سوگ نشاند. برخى از نويسندگان اسلامى شيخ طبرسى رابه عنوان «شهيد» ياد كرده اند;که به وسيله سم به شهادت رسيده است (رياض العلماء، ج 4، ص 340، روضات الجنات ، ج 5، ص 357.). در مقابل ، گروهى نيز با توجه به همزمان بودن رحلت شيخ با فتنه طائفه وغز، به شهر ايشان به دست اين گروه شورشى اشاره كرده اند.
پيكر پاك علامه از سبزوار به مشهد مقدس انتقال يافت و در نزديكى حرم مطهر امام رضا عليه السلام در محلى به نام قبرستان قتلگاه به خاك سپرده شد. آرامگاه او كه در ابتداى خيابان طبرسى واقع شده ، از آغاز، محل زيارت مؤ منان بوده است و در سال 1370 به موجب طرح توسعه حرم ، به داخل باغ رضوان انتقال داده شد .
  سالها بايد كه تا يك سنگ اصلى ، ز آفتاب

لعل گردد در برخشان ، يا عقيق اندر يمن

عمرها بايد كه تا يك كودكى از روى طبع

عالمى نيكو شود، يا شاعرى شيرين سخن

قرنها بايد كه تا از لطف حق پيدا شود

بوسعيدى در خراسان يا اويسى در قرن



(سنائی) : گلشن ابرار ، جلد اول

[divoone110]

 پيشواى مفسران


انديشه خدمت به قرآن از اوان جوانى در ذهن علامه جاى داشت . زندگى اش آميخته با آن كتاب الهى بود احياى معارف آن معجزه بى بديل و يگانه و نوشتن تفسير از آروزهاى اصلى او به شمار مى رفت . در حالى كه سن علامه از شصت تجاوز كرده و موهاى سرش به سپيدى گراييده بود سه كتاب تفسير قرآن را به سبك هاى مختلف به رشته تحرير درآورد. او چنان ابتكارى را در تفسير قرآن به كار بست كه تا قرن حاضر، مفسران ديگر تا قرن حاضر، بر آستان تفسير او اعتكاف كرده ، از خرمن بى پايانش - كه الهام گرفته از مكتب اهل بيت عصمت وطهارت عليهم السلام بود - استفاده كردند. مناسب است به اختصار به سبك و محتويات هر يك از تفاسير آن دانشمند فرزانه اشاره نماييم .

الف- مجمع البيان(سرآمد تفاسير)

آستين همت بالا زدم و نهايت جد و جهد را به كار بستم و ديدار بيدار داشتم و انديشه كردم و تفاسير گوناگون را در پيش رو نهادم و از خداوند سبحان توفيق و تيسير طلبيدم و نگارش كتابى را آغاز كردم كه در نهايت فشردگى و پيراستگى و حسن نظم و تربيت است و حاوى انواع و اقسام دانش تفسير است و در و گوهرهايى اعم از علم قرائت ، اعراب و لغت ، و پيچدگى و مشكلات ، معانى و جوانب ، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احكام در بردارد و از خدشه هايى كه مبطلان آن مطرح كرده اند سخن را آورده ام كه تنها اصحاب ما - رضى الله عنهم - متعرض آن شده اند و استدلالات بسيارى را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه اى معتدل و مختصر و بالاتر از ايجاز و پايين تر از تفصيل در بر دارد؛ زيرا انديشه هاى عصر حاضر تاب تحمل سنگينى بزرگ ناتوان است زيرا از علما تنها نامى مانده و از علوم تنها رمقی (مجمع البيان ، امين الاسلام ، ج 1، ص 10(.
گرايش روحى بر نوشتن تفسير با ابتكار و سبكى منحصر به فرد كه از روزگار جوانى در او جولان داشت و همچنين تشويق يار و دوست نزديكش ، محمد بن يحيى (از سادات آل زباره و از شخصيتهاى بر جسته سبزوار) دو عامل و انگيزه اى است كه مؤلف محترم خود در مقدمه بدان اشاره كرده است . برخى از مورخان با بيان داستانى از طبرسى ، انگيزه ديگرى را در باب علت نوشتن تفسير دخيل مى دانند .آن حكايت از اين قرار است : زمانى سكته اى بر علامه عارض مى شود و خاندانش به اين گمان كه او به رحمت ايزدى پيوسته است وى را به خاك مى سپارند. او پس از مدتى به هوش آمده ، خود را درون قبر مى بيند و هيچ راهى را براى خارج شدن و رهايى از آن نمى يابد. در حال نذر مى كند كه اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد كتابى را در تفسير قرآن بنويسد. در همان شب قبرش به دست فردى كفن دزد نبش مى شود وآن گور كن پس از شكافتن قبر شروع به باز كردن كفنهاى او مى كند. در آن هنگام علامه دست او را مى گيرد! كفن دزد از ترس ، تمام بدنش به لرزه مى افتد، علامه با او سخن مى گويد، ليكن ترس و وحشت آن مرد بيشتر مى شود. علامه طبرسى به منظور آرام ساختن او، ماجراى خود را شرح مى دهد و پس از آن مى ايستد. كفن دزد نيز آرام شده ، با درخواست علامه كه قادر به حركت نبود، او را بر پشت خود مى نهد و به منزلش ‍ مى رساند. طبرسى نيز به پاس زحمات آن گوركن ، كفنهاى خود را همراه مقدارى بسيارى پول به او هديه مى كند آن مرد نيز با مشاهده اين صحنه و با يارى و كمك علاقه توبه كرده ، از كردار گذشته اش از درگاه خداوند طلب آمرزش مى كند. طبرسى نيز پس از آن به نذر خود وفا كرده ، كتاب مجمع البيان را مى نويسد.
مجمع البيان در ده جلد تدوين و در پنج مجلد چاپ شده است . اين كتاب با مقدمه اى مفيد آغاز شده و موضوعاتى در هفت فن به قرار ذيل در آن مطرح شده است : تعداد آيات قرآن و ثمره آشنايى با آن ، ذكر اسامى قراء مشهور قرآن و نظرات آنان ، تعريف تفسير، تاءويل و معنى ، نامهاى قرآن و معانى آن ، يادى از علوم قرآن و مسائل مربوط به آن و كتابهايى كه در مورد آن تاءليف شده است ، احاديث مشهور پيرامون فضيلت قرآن واهل آن و بيان آنچه كه براى قارى قرآن نيكوست
او در پاره اى از موارد به دنبال معنى آيات و به منظور توضيح بيشتر، به مطلبى اشاره و آن موضوع را با عنوان «فصل» مشخص مى كند. عناويتى چون تقوا، خصوصيت هدايت و هدى ، توبه وشرايط آن ، نام محمد صلى الله عليه و آله و بالاخره چكيده اى از پندها و حكمتهاى لقمان حكيم نمونه هايى از اين فصلها مى باشد. همچنين احاديث و روايات بسيارى در اين تفسير وجود دارد كه تعداد آن بيش از هزار و سيصد حديث است .

ب- الكافى الشافى( گزيده اى از الكشاف)

علامه طبرسى پس از تاءليف مجمع البيان - كه به تفسير كبير شهرت يافت - به تفسير كشاف ، اثر جار الله زمخشرى برخورد و به دليل جذابيت و هنر نمايى موجود در آن ، به تلخيص آن كتاب اهتمام ورزيد. او معانى نو و بديع و الفاظ نيكويى را كه در نوع خود بى همتا بود از اين تفسير گلچين كرد و آن را در يك جلد تاءليف نمود و نام اين تفسير گزيده و مختصر را «الكافى الشافى» نهاد.اين كتاب در آثار برخى از شرح حال نويسان به « الوجيز » تعبير شده است ، چون نسبت به مجمع البيان و تفسير ديگر علامه ، موسوم به جوامع داراى حجم كوچكى بوده است .

ج - جوامع الجامع ( تفسير وسيط)

اين كتاب پس از مجمع البيان از معروف ترين آثار طبرسى است كه در مدت يك سال (از ماه صفر 542 تا محرم 543 ق .) و پس از اتمام دو تفسير گذشته تاءليف شده است. در اين تفسير گزيده گويى شيوه مفسر است و او كوشيده تا مطالب مهم و برجسته و لطايف آن دو كتاب را گرد آورى كرده ، از برخى مطالب آن دو تفسير( كبير و وجيز) صرف نظر نمايد. همچنين حسن ابتكار و لطف تعبيرى كه در بيان دقايق آيات و كيفيت توجيه آن به كار رفته و استفاده اى كه از كشاف زمخشرى شده ، باعث شد كه اين تفسير از مجمع البيان ممتاز گردد. علامه ، جوامع الجامع را به دليل كمى حجم وفزونى فوايدش ، وسيط نيز ناميده است .
بيشتر مطالب تفسير جوامع الجامع از كشاف زمحشرى اقتباس شده است . در پاره اى از موارد در مقايسه با كشاف امتيازاتى دارد؛ همچون اختصار و حذف زوايد و مطالب غير ضرورى ، نقل رواياتى از طريق شيعه كه گاهى با تفسير صاحب كشاف موافق و در بسيارى از مواضع با آن مخالف است و بيان آراء كلامى شيعه اماميه در مواردى كه با ديدگاه معتزله موافق نيست يا نظر شخصى طبرسى در تفسير آيه با نظر زمخشرى مخالف است كه در اين صورت طبرسى از نظر صاحب كشاف عدول نموده و آنچه مى دانسته ذكر كرده است .